ابن‌قطان ابوالقاسم هبةالله بن فضل بغدادیاِبْنِ قَطّان، ابوالقاسم هبةالله بن فضل (۴۷۷ یا ۴۷۸ق - ۲۸ رمضان ۵۵۸ق/۱۰۸۴ یا ۱۰۸۵ - ۳۰۰ - اوت ۱۱۶۳م)، شاعر، طبیب و محدث بغدادی بود. ۱ - معرفی ابن قطانوی در بغداد زاده شد و در همان‌جا رشد یافت. از دوران نوجوانی او اطلاعی در دست نیست و نیز معلوم نیست شعر و ادب و طب را نزد چه کسانی آموخت، اما گفته‌اند که حدیث را نزد پدر خود ابوعبدالله فضل بن قطان (د ۴۹۸ق/۱۱۰۵م)، ابوالفضل احمد بن خیرون ، ابوطاهر باقلانی ، حسین بن احمد کرخی و دیگران فرا گرفت. [۱]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۴.
[۲]
عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق.
[۳]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
گروهی نیز، از جمله ابن اخضر ، ابوالفرج ابن حصری و ثابت ابن مُسرف از وی روایت کرده‌اند. ۱.۱ - جرح و تعدیلبرخی روایت از او را جایز ندانسته‌اند، اما ا بوالفضل ابن شافع که خود در محضر وی حدیث شنیده، ضمن ستایش وی، سماع او را صحیح دانسته است. [۴]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
۱.۲ - اشعارمنابع موجود از وی با عنوان طبیب و کحال ( چشم پزشک) نیز نام برده‌اند، [۵]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۳، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
[۶]
علی‌حسینی، اخبار الدولة السلجوقیة، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش محمد اقبال، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
اما بیشتر شهرت وی در شعر و به‌ویژه اشعار هجایی اوست. او بیشتر صاحبان قدرت و خودبینان و متکبران را هجو می‌کرد، حتی هیچ‌یک از بزرگان و نیز خلیفه زمان از زبان وی در امان نبودند. [۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۴.
[۸]
عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق.
[۹]
ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۲۹۷.
ابن‌ابی‌اصیبعه [۱۰]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۳، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
اورا خبیث‌اللسان نامیده است، اما در شعر وی نشانه‌ای از هرزه درایی و بدزبانیهای تند به چشم نمی‌خورد، بلکه بیشتر با بدگوییهای خود، زورمندان را به سخره می‌گرفته است. مآخذ موجود، در نادره‌گویی و ذوق و ظرافت وی تردید روا نداشته‌اند. [۱۱]
ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۲۹۷.
[۱۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۴.
[۱۳]
عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق.
۱.۳ - هجو گوییابن خلکان اشاره می‌کند که وی گاه با رفتاری خنده‌آور و پرمعنا به هجو بزرگان می‌پرداخت. او خود چند نمونه از آن‌ها را نیز آورده است: از جمله گوید چون علی بن طراد زینبی به وزارت رسید، شاعر در مجلسی که بزرگان و اعیان برای تهنیت گردآمده بودند، حاضر شد و پس از اظهار شادمانی بسیار، با رفتاری که یادآور مثل عامیانه «ارقص للقرد فی زمانه» (به هنگام ضرورت برای میمون نیز برقص) بود، در برابر وی به رقص و پایکوبی پرداخت. وزیر که پیش از آن زخم طعنه‌های وی را چشیده‌بود، بی‌درنگ اشارت‌وی رادریافت [۱۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۸ -۶۱.
اندکی‌پیش‌تر، آنگاه که زینبی منصب قاضی‌القضاتی را برعهده داشت، ابن قطان در قصیده‌ای که مشتمل بر ۱۱۸ بیت بود، وی را هجو کرده و به زندان نیز افتاده بود. [۱۵]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۸۲.
[۱۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۷ - ۵۸.
۱.۴ - هجو گویی درمجلس ابنهبیرهباردیگر درمجلس ابن‌هبیره (جهم‌بن عمرو شیبانی‌وزیرالمستنجد)، نقیب‌الاشراف را که در مجلس حاضر بود، به سخره گرفت و رندانه با اشاره به ضرب‌المثلی، بخل و امساک او را آشکار ساخت، چندانکه موجب خنده حاضران شد و شرمندگی نقیب را فراهم آورد. [۱۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۶۰.
وی در قصیده‌ای گروهی از بزرگان را نام برده و به هریک از آنان عنوانی زشت داده است. [۱۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۹ -۶۰.
از این روی همه کسانی که شرح حال او را نوشته‌اند، وی را هجاگویی بدزبان و هرزه درا و اهل مجون دانسته‌اند، اما چنانکه گفته آمد، در شعرهایی که از وی باقی مانده است، الفاظ و عبارات زشت و رکیک دیده نمی‌شود. وی قصیده یاد شده را هنگامی سروده است که سپاهیان خلیفه برای رویارویی سلطان سنجر و گرفتن ترمِذ آماده می‌شدند و او به عنوان طبیب در اردوگاه خلیفه به سر می‌برد. در بیتهایی از این قصیده که اکنون تنها ۱۴ بیت از آن در دست است، سستی و بی‌کفایتی خلیفه و نیز بلند پروازی نابخردانه او را که از نگهداشتن تکریت درمانده است، اما قصد گرفتن ترمذ را دارد، به سخره گرفته است. [۱۹]
علی‌حسینی، اخبار الدولة السلجوقیة، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، به کوشش محمد اقبال، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۲۰]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۵، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۱.۵ - هجو ابن مرخموی در شعر دیگری که در هجای یحیی بن سعید معروف به ابن مُرَخَّم سروده است، انتصاب او را به منصب قضا مورد نکوهش قرار داده و ضمن خرده‌گیری بر خلیفه، بر مسلمانان افسوس خورده است. این شعر چندان مورد توجه مردم قرار گرفت که آن را بر در و دیوار بازار و مسجد آویختند. [۲۱]
یوسف ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۱۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م.
[۲۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۲۵.
۱.۶ - افشای مفسدینبنابراین، شاید بتوان این فضیلت را برای ابن قطان قائل شد که معایب و مفاسد اجتماع، خاصه بی‌لیاقتی برخی بزرگان را به نیکی درمی‌یافته و گاه می‌کوشیده است، در قالب شعر هجایی و رفتار مسخره‌آمیز، انگشت بر این معایب نهد و فاسدی را رسوا سازد. البته شیوه مسخرگی و هجوسرایی در سراسر دوران عباسی رواجی تمام داشت و هجو امیر، وزیر و خلیفه چندان عجیب نبوده است. به خصوص که در رابطه ابن قطان با دیگران، همان رقابتها و چشم و همچشمیهای معمول نیز دیده می‌شود؛ از جمله می‌دانیم که با شهاب‌الدین ابوالفوارس معروف به حیص بیص رقابتی تند داشته که غالباً به همان حوادث خواندنی و شیرین معروف میان شعرا می‌انجامیده است. [۲۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۴ -۵۶.
نیز به قول ابن ابی اصیبعه [۲۴]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۳، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
لقب مسخره‌آمیز حیص بیص را همو به آن شاعر داده است. ۱.۷ - دیوان ابن قطانابن قطان دیوانی نیز داشته و بیشتر اشعار او به گفته عمادالدین کاتب نیکو بوده است. [۲۵]
ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۵۴ -۵۶.
در اشعار باقیمانده از او چند مدیحه و نیز قصیده‌ای ۹۲ بیتی، بر وزن دو بیتی، دیده می‌شود. [۲۶]
یاقوت ، معجم الادبا، ج۱۱، ص۲۰۵.
[۲۷]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۵- ۲۸۸، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
[۲۸]
عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق.
قصیده یاد شده در مدح سدیدالدوله محمد بن انباری کاتب الانشاء بغداد سروده شده و ابن ابی اصیبعه [۲۹]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۸۵- ۲۸۸، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
تمام آن را نقل کرده است. وی این قصیده را برپایه ساختمان کهن قصیده عربی با نسیب آغاز کرده و سپس به مدح خود پرداخته است. وزن این شعر خارج از بحرهای عروضی معروف است و ابن قطان نخستین کسی است که بر این وزن شعر سروده است. برخی ابداع این وزن را به بهاءالدین زهیر نسبت داده‌اند، حال آنکه قصیده ابن قطان که وزن آن «فِعْلن مُتَفاعلن فعولن» است، حدود ۱۰۰ سال پیش از وی سروده شده است. [۳۰]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۶، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
[۳۱]
عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۱۵، بیروت، ۱۹۸۲ق.
وی در بغداد درگذشت و در مقبره معروف کرخی به خاک سپرده شد. [۳۲]
عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق.
۱.۸ - آثار منتسباین آثار را به ابن قطان نسبت داده‌اند: ۱. تعالیق طبیة؛ ۲. مسائل و اجوبتها؛ ۳. دیوان شعر؛ ۴. عروض ابن القطان، [۳۳]
احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۱، ص۲۹۰، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
[۳۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۷۶۷.
[۳۵]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۳۴.
که اکنون هیچ‌یک از آن‌ها در دست نیست. ۲ - فهرست منابع(۱) احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م. (۲) ابن اثیر، الکامل. (۳) عبدالرحمان‌ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق. (۴) یوسف ابن جوزی، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۱م. (۵) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق. (۶) ابن خلکان، وفیات. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) علی‌حسینی، اخبار الدولة السلجوقیة، به کوشش محمد اقبال، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۹) عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۲ق. (۱۰) یاقوت ، معجم الادبا. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن قطان»، ج۴، ص۱۶۵۲. |